JIYÈ 2022
Editoryal | Vrè Sous Metafizik Nou | Yanick Etienne- Fanm nan Mizik Ayisyen
EDITORYAL: LAFYÈV EKOMONIK AP PWOPAJE NAN AMERIK LA (AK NAN MOND LAN)
Semèn 11 Jiyè a te make pa gwo manifestasyon ki te fèt nan anpil peyi nan mond lan e sitou sou kontinan Amerik lan. Peyi nan Amerik la kote nou te remake manifestasyon leve kanpe pou fòse gouvènman yo amelyore kriz ekonomik, sosyal, oubyen politik yo se Ajantin, Ayiti, ak Panama. Pwoblèm peyi sa yo ap konfwonte yo pa dekole de sitiyasyon ekonomik ak politik k ap evolye nan rès mond lan. Men, chak peyi sa yo genyen pwòp reyalite pa yo y ap konfwonte.
Nou pa ka inyore gwo kriz sanitè ki te debake nan mond lan depi 2019 akoz pandemi viris kowona-19 la ki te kòmanse nan kapital Wuhan, pwovens Hubei, peyi chin. Epidemi sa ta pral tounen yon pandemi ki mete tout mond la ajenou jouk li rive pwovoke yon kriz ekonomik mondyal. Malgre sa, anpil peyi t ap lite avèk tout mwayen ki nan men yo pou pèmèt popilasyon yo an viv byen epi retounen yo nan aktivite sosyal ke yo te genyen avan pandemi an.
Pandan tout peyi sa yo t ap prepare pou yo soti anba kriz sanitè ak ekonomik ki te frape nan fen ane 2021 an, yon gè pete ant peyi Wisi ak peyi Ikrèn nan mwa 24 fevrye 2022 a. Ekonomi yon pakèt peyi ta pral pran gwo kou akoz pwodwi alimantè ak matyè premyè yo itilize yo soti nan peyi Wisi ak Ikrèn. Gè sa te gen dwa pat afekte tout ansanm peyi sa yo, men akoz genyen plizyè òganizasyon entènasyonal ak rejyonal ki pran sanksyon ekonomik ak diplomatik kont Wisi, anpil peyi frape dirèkteman ou endirèkteman nan zafè sa.
Siri Lanka se youn nan peyi ki sot frape endirèkteman pa konsekans gè sa akoz kriz ekonomik ak enèjetik li akouche sou sèn mondyal la. Jou ki te 9 Jiyè 2022 a, popilasyon Sri Lanka a te anvayi palè nasyonal peyi sa epi dechouke prezidan an ak tout gouvènman ki te la akoz popilasyon an pa ka jwenn sa li bezwen pou li siviv tankou manje, swen sante, gaz, elatriye. Sityasyon frajil sa ap Kontinye wout li sou kontinan amerik lan tankou yon lafyèv, kote anpil peyi kòmanse ap santi nivo tansyon kriz la nan kò yo. Jou ki te 14 Jiyè 2022 a, plizyè peyi tankou Haiti, Ajantin, ak Panama te gen manifestasyon kont lavi chè, kont ensekirite, ak pou mande sipò finansye kont enflasyon ak pri gaz lan. Kòman sityasyon an ye nan chak peyi sa yo?
Haiti
Ayiti twouve li nan yon kalfou kat chimen depi lè asasina Prezidan Jovenel Moise la. Gwoup opozisyon ki t ap batay kont Jovenel yo jouk yo rive touye li an te pwomèt tout bagay pral rezoud depi Jovenel pa la ankò. Jodi a yo etenn souf malerèz la, poutan se pi mal peyi a vin pi mal, se pi gangrennen ensekirite ap gangrennen, se pi rèd lavi chè a vin pi rèd, se pi plis dezolasyon ak divizyon ap simaye nan kè chak Ayisyen.
Gang nan Pòtoprins k ap goumen depi pase yon semenn touye anviwon yon santèn moun daprè sa plizyè òganizasyon dwa moun rapòte nan ONI. Gang G9 ki gen nan tèt li Babekiyou ap goumen pou tèritwa kont Gpèp ki gen pou chèf tiGabriyèl. Sityasyon sa koupe alimantasyon gaz nan kapital la ki sou kont tèminal site solèy yo. Pwoblèm rate gaz la avèk ensekirite a ogmante pri gaz la k ap nan ti galon epi dewoute transpòtasyon popilè yo. Se sa ki fè nan Mèkredi ki te pase a, plizyè chofè taksi te bloke wout prensipal yo pou mande sekou ak sityasyon sa. Anplis, anviwon yon milye moun bloke andedan lakay yo san manje ak dlo pou yo bwè akoz vyolans ant gang rival yo, espesyalman nan zòn site Solèy. Plis moun k ap mouri yo se viktim popilasyon an. Pandanstan chèf politik yo, gwo biznismann yo, ak aktè yo ki nan gouvènman an kontinye ap apwovizyone gang yo ak zam epi minisyon pou asire pouvwa yo.
Konsèy sekirite nan Nasyonzini an te chita Jou vandredi 15 Jiyè a pou panche sou sityasyon k ap devlope Ayiti a ak deside sou sò komisyon BINUH an ki la pou akonpanye ak konseye gouvènman Ayisyen an. Jan anpil moun te ka prevwa, reyinyon sa yo pat vrèman fèt nan sousi pou ede Ayiti jwenn solisyon konkrè ak pwoblèm li yo. Aprè sèlman peyi Chin ki te fè objeksyon pou mande yon anbago zam lejè sou Ayiti ak pinisyon pou nenpòt malveyan politik k ap sipòte gang nan peyi a, lòt peyi tankou Etazini, kanada, Frans, elatriye, te fè amnezi sou vrè pwoblèm yo san yo pat sijere okenn solisyon miskle pou mete laperèz nan nanm alyene k ap travay pou yo nan peyi a. Kidonk, fim k ap jwe Ayiti a kontinye ap dewoule ak menm dirèktè yo (loksidan), menm pwodiktè yo (milat-siwolibanè yo), ak menm aktè yo (alyene politik ak klas mwayèn lan).
Ajantin
Byenke gen yon gouvènman goch santral k ap gouvène peyi Ajantin, demonstrasyon popilè nan peyi sa pran yon nivo patriyotik ak anti-globalis nasyonal ki bay laperez. Kòmsi dechoukay Siri Lanka a se te yon repetisyon pou devlopman konsekans kriz ekonomik mondyal lan, plizyè milye Ajanten te mache sou palè nasyonal peyi sa nan jou samdi 16 Jiyè a pou pwoteste kont prezidan ki la a (Alberto Fernandez). Yo t ap leve banyè epi chante slogan “koupe fache ak ‘FMI.’” Youn nan depite ki te nan mach lan, Juan Carlos Giordano, deklare, “[Peyi] Ajantin tankou yon peyi kapitalis ki an menm tan yon ti koloni ki mare nan chenn FMI. Jodi a nou la pou nou reklame dezyèm endepandans nou. Ajantin dwe koupe fache avèk òganizasyon FMI an ki repranzante ansyen metwopòl lan ki te Espay.” Enflasyon gentan pase 60 % nan peyi sa, lajan peso Ajantin nan kontinye ap bese, enpòtasyon gaz vin twò chè, epi povrete kontinye ap vale tèren. Minis ekonomi peyi a te oblije bay demisyon li 3 Jiyè ki te pase a aprè li te pase yon dil enpopilè ak FMI (Fon Monetè Entènasyonal) pou renegosye dèt peyi a. Fas ak pwoblèm sa yo, peyi Ajantin nan yon sityasyon kritik ki ka eklate nenpòt kilè.
Panama
Panama se youn nan peyi nan Sid Amerik lan ki jwi yon estabilite eksepsyonèl nan domèn politik ak ekonomik. Panama itilize lajan Ameriken epi yo fè pwodiksyon pou ale vann sou mache ekstèn. Malgre tout avantaj sa yo, kriz ekonomik mondyal ki genyen sou pri gaz lan ak enflasyon ki kontinye ap monte a afekte peyi a anpil. Nan 6 dènye mwa ki pase yo la pri gaz la ogmante plis pase 40%. Pwoblèm sa deranje tout aktivite ki itilize gaz kòm enèji nan chenn pwodiksyon li. Se Sa ki fè depi plis pase yon semèn pèp la pran lari pou li mete anpil presyon sou gouvènman an pou li desann pri gaz la.
Youn nan pwen komen nou jwenn nan sitiyasyon k ap evolye nan tout peyi sa yo, avèk lòt kote ankò, se efè gè Wisi ap mennen nan peyi Ikrèn nan genyen sou peyi sa yo. Kesyon enèji a se towo ki bay plis pwoblèm nan. Wisi se youn nan gran pwodiktè petwòl ak gaz nan mond lan, epi li se premye founisè gaz ak peyi Ewòp yo. Petwòl la tounen yon zam nan men Wisi kont tout peyi oksidantal ki mete sanksyon ekonomik sou li, sepandan rèpèkisyon desizyon sa yo frape tout mond lan. Pou peyi Wisi ak Chin, lè a rive pou mond lan soti anba grif Etazini kòm sèl kòk chante; Pou dirijan otoritè sa yo, nou rive nan lòt è jewopolitik, ki dwe abouti ak yon mond milti-polè. Sa vle di yon mond ki repati ant plizyè chèf regional endepandan ki pa depann de règleman ki enpoze pa yon sèl òganizasyon oubyen yon sèl gwoup peyi elit. Tranzisyon jewopolitik sa a ke anpil ekspè ak ansyen gwo potorik otorite oksidantal deja admèt pral pwopilse anpil revòlt popilè atravè mond. Si yon peyi entelijan (sa n ta swete pou Ayiti), li ta dwe pwofite okazyon sa pou li pran desten li nan men l.
PATISIPASYON FANM NAN MIZIK AYISYEN AN: YANICK ETIENNE
Kòm nou te gentan di li deja ane 80 ak 90 yo te pote yon lòt souf nan pwodiksyon mizikal ak atistik fanm yo te kreye nan peyi a. Chantèz nou yo te lanse yo pi fon nan eksplorasyon ak adopsyon lòt kalite mizik tankou bossa nova, R&B, soul, jazz elatriye… san konte lòt jan tankou konpa, tradisyonèl, ak chanson ki te gentan la sou sèn nan. Kidonk, fason yo te abòde, dijere ak konbine jan sa yo pral pwodwi yon rezilta san parèy. Pakonsekan, diferan estil ki vin emèje yo ta pral kreye yon panorama byen kolore e enteresan, men sitou, yon ogmantasyon nan pwodiksyon mizikal la.
Youn nan pi gran referans epòk sa a se Yanick Etienne !
Yanick Etienne.
Diva sa te pran nesans Ayiti nan yon fanmi atis. Nan lane 70 yo li te emigre Etazini avèk tout fanmi li. Depi nan jènès li Yanick te komanse ap chante ; manman li te konn toujou ap felisite l pou bèl vwa ke li genyen an. Fòk mwen raple nou ke manzè te gen anpil chans paske li te toujou nan bon antouraj. Frè li, Felix Etienne, se te yon mizisyen basis ; youn nan sè li yo se te dansèz ; anplis, Yanick te vin maryé avèk gitaris, pwofesè, konpozitè, aranjè gran kalib Dernst Emile. Natirèlman, Dernst pral pran premye ran nan fòmate chantèz la epi lanse karyè mizikal li. Yanick vin maton nan plizyè jan mizikal ; ou kapab kouwoné li nan Gospel, R&B, ak Chanson. Sepandan, ou kapab konsidere li kòm yon chantèz Jazz ki te enfliyanse pa Billy Holliday, Sarah Vaughan, ak Nancy Wilson.
Nan kòmansman karyè Yanick li te fè kè (background) nan yon mizik ki rele Avalon nan lane 1982; mizik sa te fè gwo siksè sou mache Anglè ak Ameriken an. Epi aprè li chante sou plizyè albòm Bryan Ferry tankou ‘Boys And Girls’, ‘Bête Noire’, ‘Mamouna.’ Li te fè lòt kolaborasyon tou avèk ‘Elite Orchestra’, avèk yon gran chantè Ayisyen, José Tavernier. Eksperyans li te fè nan gwo prodiksyon sa yo te ede li jwenn yon notoryete, pwofesyonalis, ak konfidans pou li kreye pwòp pwojè pa li. Kidonk, avèk sipò mari li, li fè premye albòm solo li ki rele ‘Dernst Emile presents Yanick Etienne.’ Albòm sa te gen plizyè chante popilè tankou ‘Mistè Damou’ ki te trè apresye lan tout medya nou yo. Aprè kèk lane nan silans, Yanick lanse nan lane 2004 2yèm pwojè li: “Love Songs For You.” Fwa sa a li te pwodwi albòm sa ak konplisité pitit li D’Mile ki se yon ekselan pwodiktè avèk anpil gwo palmarès sou do l Etazini. Misye te dekwoche tit “Pi gwo Pwodiktè” nan mizik, epi li genyen yon ‘Oscar’ pou mizik li te fè pou yon film nan ‘hollywood.’ Nan 2 zyèm albòm Yanick lan, ‘Love Songs For You,’ Diva te fè yon bèl repriz de ‘Loving you’ ki se yon mega hit pa Minnie Ripperton.
Aprè yon karyè byen long nan New York, Atis la te relokalize l Ocala, Florida, koté li te konn bay prestasyon nan plizyè vil tankou Silver Springs, Miami, elatriye. Malerezman, yon ti tan aprè li te fin prepare 3 zyèm albòm solo li, Yanick te dyagnostike avèk kansè nan poumon ak nan gòj. Touswit aprè li te mouri nan mwa Mas 2022. Chantèz eksepsyonèl sa kite yon vid nan mond mizikal nou an ki difisil pou ranpli. Nou sèten ke vwa Yanick avèk ekselans ke li te pote nan mizik nou an ap rete grave nan memwa tout vrè melomàn Ayisyen yo.
AYISYEN AN NOU TOUNEN NAN SOUS METAFIZIK NOU
Lwa Sosyal Ki Soti Nan Bon Sous Metafizik Lan
-Piga nou fè kouri fo bri.
-Piga nou mete nou ak mechan pou bay fo temwayaj.
-Pa konprann pou nou fè sa ki mal paske nou wè se sa tout moun ap fè.
-Lè n’ap sèvi temwen nan yon pwosè, piga nou pran pati pou bò ki gen plis moun lan lè nou konnen se yo ki antò. Konsa tou, lè gen pwosè, se pa paske yon moun pòv pou nou pran pati pou li.
-Si nou lènmi yon moun epi nou jwenn bèt li ki pèdi, se pou nou mennen li ba li.
-Si nou pa byen ak yon moun epi nou wè bèt li kouche ak chay sou li, pa do vire kite li pou kont li. Se pou nou ede li leve bèt la kanpe.
-Lè yon malere nan pwosè, pa anpeche yo fè l jistis.
-Evite fè manti sou moun pou akize yo. Moun inonsan ak moun ki nan dwa yo, piga nou fè touye yo, paske mwen p’ap padonnen moun ki fè bagay konsa.
-Lè n’ap sèvi temwen nan yon kòz, pa pran lajan anba nan men moun, paske lajan konsa bouche je nou, li fè nou pa wè kote jistis la ye. Li fè moun ki pa antò a pèdi kòz li.
-Piga nou aji mal ak moun lòt nasyon k’ap viv nan peyi a.
Egzòd 23:1-9 HAT98
